Δημήτρης Παπαδημητρίου: η Ελλάδα σαν ιδέα

Επεξεργαζόμουν την ιδέα της παράστασης "Όσο Υπάρχουν Αχαιοί" εδώ και χρόνια. Από την εποχή ακόμη που έκανα μεταπτυχιακό στη Βοστώνη, το 1993, όταν χάρη στην επιμονή της Αιμιλίας Υψηλάντη, είχα γράψει τότε πέντε τραγούδια με αφορμή ένα εμπνευσμένο κείμενο δοκιμιακής λογικής με θέμα την ωραία Ελένη της μυθολογίας. Το κέιμενο - έμπνευση ήταν του Κώστα Γεωργουσόπούλου, και τα τραγούδια πάνω σε συρραφή στίχων Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευρυπίδη, Σεφέρη, Καζαντζάκη, φτάνοντας στην Ελένη του Ρίτσου και του Σινόπουλου…


Η Ελένη είναι κάτι σαν το προπατορικό αμάρτημα για όλους τους Έλληνες. Ένα μύθος στο βάθος του ασυνείδητου, πάνω στον οποίο πρώτη φορά ενωθήκαμε σαν Έλληνες. Ένα τραύμα. Μια ωραία γυναίκα που μας πρόδωσε και που με τα χρόνια έχει μεταλλαχθεί στην ίδια την Ελλάδα, μεταφέροντας ένα τραύμα προδοσίας που νιώθουμε ότι μας προδίδει η ίδια η χώρα μας… Καταλήγοντας στο δίστιχο του Ελύτη «Όσο υπάρχουν αχαιοί, θα υπάρχει πάντα και μια ωραία Ελένη», ονόμασα έτσι την παράσταση.
Αυτό το κομμάτι αποτελεί την επιτομή και την ελπίδα και την έξοδό μας προς το μέλλον.


Είχα την τύχη να βρεθώ σε μεγάλα σαλόνια της ελληνικής σκέψης. Ως γιος του Αιγυπτιωτη Στέλιου Παπαδημητρίου, ιδρυτή του ιδρύματος Ωνάση, ως πιτσιρικάς, μεγάλωνα -όχι ως ντεκόρ ούτε όμως και σαν πρωταγωνιστής- σε τραπέζια όπου συνυπήρχαν ο Χατζιδάκις, ο Μόραλης, ο Τσαρούχης, ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Ελύτης, ο Γκάτσος… και άλλοι εξίσου σημαντικοί και κορυφαίοι στο χώρο τους, γιατροί, αρχιτέκτονες...

Για οποιονδήποτε γύρω μου, η Ελλάδα μπορούσε να σμικρυνθεί σε επίπεδο πέτρας. Όλοι είχαν ένα σπίτι, ένα οικόπεδο, ένα πατρικό, ένα χωριό. Ένα κτήμα, κάποιες ελιές… ένα κομμάτι γης για τις οποίες ενδεχομένως, κάποια στιγμή να πάνε να πολεμήσουν γι’ αυτό. Εγώ ως τα 7 μου χρόνια έζησα στην Αλεξάνδρεια. Ανήκωντας σε μια οικογένεια Αλεξανδρινών, η Ελλάδα για μένα, για μας, δεν υπήρχε ως τόπος, αλλά ως ιδέα. Μια οραματική σχέση που παραμένει μέχρι και σήμερα μέσα μας. Η χώρα αυτή αντιπροσώπευε έναν πολιτισμό που θέλαμε να ξανασυναντήσουμε και γι’ αυτό γυρίσαμε. Αυτήν την ιδέα αναζητήσαμε επιστρέφοντας εδώ. Τώρα το τι βρήκαμε, σε σχέση με το τι ελπίζαμε να βρούμε είναι μια άλλη ιστορία…

Για μας τους Αλεξανδρινούς, η Ελλάδα είναι ιδεαλιστική πλευρά όχι συμφεροντολογική. Και μου φαίνεται πολύ αστείος ο τοπικισμός, του πώς μπορεί να μισιούνται οι Θεσσαλονικοί με τους Αθηναίους, οι βόρειοι με τους νότιους κ.ο.κ.

Το «Όσο Υπάρχουν Αχαιοί» ούτε προβλήθηκε ούτε κυκλοφορεί σε δίσκο. Παρουσιάστηκε βέβαια, σε παγκόσμια πρώτη στο Ηρώδειο μια μέρα πριν τα εγκαίνια του νέου Μουσείου της Ακρόπολης, αλλά δεν συνδέθηκε με το γεγονός αυτό. Αν υπήρξε μια σύνδεση στην αντίληψη του κοινού είναι ίσως λόγω μιας ας πούμε δικής μου ευαισθησίας, που δεν θα μου επέτρεπε να βρίσκομαι στους πρόποδες της Ακρόπολης με ένα έργο που έχει τέτοιο περιεχόμενο και να κάνω ότι δεν συμβαίνει τίποτα.

Επρόκειτο για μια μεγαλεπήβολη παράσταση για την πεμπτουσία του τι σημαίνει ελληνικότητα. Είναι μια έννοια όπως οι έννοιες "πατριωτισμός" ή "έθνος", που μιντιακά είναι ντεμοντέ να τις αναφέρει κανείς και τις έχει καπηλευθεί κατά καιρούς όποιος ήθελε και με όποιο τρόπο ήθελε, με αποτέλεσμα, στο τέλος να μην μπορεί να τις χρησιμοποιήσει κάποιος χωρίς να τον κοιτάξει ο άλλος με καχυποψία για το ότι μπορεί να είναι εθνικιστής.

Ό,τι κάνω, ακόμη και τα βαριά ή σύνθετα έργα μου, θέλω να είναι «λαϊκά», να αφορούν κάθε Έλληνα. Να είναι στα ελληνικά και στην ελληνική γλώσσα, όχι με τη λαϊκίστικη άποψη – τού παίρνω μια συμφωνική και παίζω ζεϊμπέκικα. Αν και οι μαέστροι πάντα γκρινιάζουν ότι είναι δύσκολα έργα…Το έργο μου μπορεί να το ακούσει ο οιοσδήποτε ακροατής της ελληνικής μουσικής. Μπορεί, όχι ότι θέλει κιόλας…
Κι αυτό, γιατί αισθάνομαι ότι φυλάω Θερμοπύλες. Πολύ δύσκολα υπάρχει τρόπος να προβληθεί η μουσική μου. Δεν υπάρχει τηλεοπτική εκπομπή, δεν υπάρχει ραδιόφωνο – εκτός από το Τρίτο πρόγραμμα, όπου όμως είμαι εγώ διευθυντής και δεν γίνεται, δεν υπάρχουν μέσα… Για μένα, το να κυκλοφορώ δίσκους είναι μια οικονομική καταστροφή και μια τρέλα. Δεν έχω κανένα λόγο να το κάνω παρά μόνο ως αυτοσκοπό.


Είχα πάντα πρόβλημα να πείσω τους γονείς μου, οι οποίοι είχαν υψηλά στάνταρντς ότι αξίζω να ασχοληθώ με τη μουσική μου. Oταν κέρδισα το πρώτο μου βραβείο στο κινηματογραφικό φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, σε ηλικία 19 ετών, ο πατέρας μου είπε στη μητέρα μου: «Tόσο γρήγορα που τον βράβευσαν ή είναι ιδιοφυΐα ή φρικτά ατάλαντος.» Με τη λέξη «ιδιοφυία» εννοούσε τον Μπετόβεν και το Μότσαρτ...

Η μουσική με διάλεξε. Έφτασα μέχρι το 4ο έτος της Νομικής και δεν αποτελείωσα. Έχω κάνει ανώτερες σπουδές στη Γαλλική Φιλολογία, στα Αρχαία Ελληνικά… Έγραφα ποίηση... Σήμερα, και κρίνοντας από τα αποτελέσματα, εκ των υστέρων, ανακάλυπτω ότι η μουσική είναι η πιο άπληστη έφεση. Αν σε διαλέξει η μουσική, δεν ξέρεις τι πρόκειται να σε κάνει. Μπορείς να την τιμήσεις αλλά όχι να τη χρησιμοποιήσεις. Και συγχρόνως, αν αποπειραθείς να τη χρησιμοποιήσεις, σου επιβάλλει να ζήσεις μόνο από αυτή. Αν κάποιος πιστεύει ότι μπορεί να ασχοληθεί εκ παραλλήλου με τη μουσική, δεν θα φτάσει ποτέ σε υψηλό επίπεδο.
Έχω παίξει σε πάρα πολλούς δίσκους, είμαι από τους συνθέτες που επαίρονται ότι είναι μουσικοί. Κιθάρα - όπου έχω δίπλωμα, πιάνο, κρουστά και βιολί έχω κάνει, λίγες σπουδές, τρία χρόνια… Προτιμώ να πάω στο πατάρι ενός μπουζουκτσίδικου, παρά να εγκαταλείψω τη μουσική. Και πιστεύω ότι η μουσική, το γνωρίζει αυτό και μου το ανταποδίδει.

"Γιατί δε σε αναφέρει ποτέ κανείς;" με ρώτησε μια μέρα η Φωτεινή (Δάρρα). Ενώ μου έχουν ζητήσει επτά μεγάλοι τραγουδιστές τραγούδια, όταν διαβάζω τις συνεντεύξεις τους δεν με αναφέρουν ποτέ. Υποθέτω ότι "παίζω" κάπως... σαν ιδέα, σαν κάτι έξω από το ηλιακό σύστημα. Η απορία μου απαντήθηκε μια μέρα από τον Μιχάλη Κακογιάννη, που μου είπε μια μέρα: "δεν έχεις καμία ανάγκη εσύ. Σε έχει συστήσει ως συνθέτη στο κοινό ο Χατζιδάκις και σε έχει υποδείξει ο Θεοδωράκης. Και έχεις συνεργαστεί και μαζί μου!"

Έχω μια αίσθηση χρέους στο κύτταρό μου ως άνθρωπος. Όχι μόνο όσον αφορά τη δουλειά μου αλλά και τη γενική μου συμπεριφορά. Όταν ας πούμε διδάσκω μουσική, προσπαθώ να κάνω τους μαθητές μου καλύτερους από εμένα, όχι χειρότερους για να εξασφαλιστώ...

Στο Τρίτο πρόγραμμα, το όραμα που νομίζω ότι επετεύχθη, ήταν να δημιουργηθεί μια ισχυρή αριθμητικά κοινωνική ομάδα, η οποία να μπορεί να στηρίξει οικονομικά, στοιχειωδώς, την ελληνική διανόηση. Σήμερα, αν το Γ’ πρόγραμμα προβάλλει -και εννοώ αμισθί, ένα βιβλίο, μια παράσταση ή ένα έργο, 600.000 ακροατές στην Αθήνα και μπορεί ένα 1.2 εκατομμύριο στην Ελλάδα, θα το ακούσουν – μια ισχυρή αγοραστική δύναμη. Που σημαίνει ότι δεν θα πεθάνουν της πείνας όλοι οι άνθρωποι που παράγουν πολιτιστικό έργο στη χώρα μας. Ήθελα να φτιάξω ένα νησί μέσα στην έρημο, έξω από κάθε διαπλοκή.

Το γεγονός ότι σήμερα, ανήκω στους συνομιλητές του Μίκη Θεοδωράκη, το θεωρώ αρκετό. Από κει και πέρα, νομίζω ότι έχει αντιληφθεί ότι είμαι σημαιοφόρος πολλών από όσα και εκείνος πρεσβεύει. Έχω παρελθόν και έχω ήδη θυσιάσει πράγματα κι αυτό πιστεύω το έχει διακρίνει.

Η Ελλάδα είναι ο πολιτισμός της. Πρέπει να επισημάνουμε την παραγωγή του πολιτισμού μας. Και την πολυσχιδία του. Αν ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκης είναι αυτοί που πειραματίστηκαν με την επανένωσή μας με το ρεμπέτικο, βρέθηκε ο Μαρκόπουλος να πειραματιστεί με το Δημοτικό, ο Σαββόπουλος με το χημικό πείραμα του βαλκανικού ροκ, ο Νίκος Μαμαγκάκης με τα σύγχρονα ρεύματα… και όλοι οι άλλοι Έλληνες συνθέτες, όπως ο Ξαρχάκος, ο Λοϊζος… Αν κάτι μισώ και αντιπαρέρχομαι από τον ελληνικό χαρακτήρα, είναι η εμμονή στον ένα νικητή. Δεν το αντιλαμβάνομαι. Μου φαίνεται φτώχεια και δικτατορία του νου. Αντί να λένε «έχασε το πρωτάθλημα Ευρώπης ο ΠΑΟ…» θα έπρεπε να λέμε «Κατέκτησε τη δεύτερη θέση στην Ευρώπη» Αυτή είναι η αλήθεια!

Η «επιτυχία» είναι για μένα χυδαία λέξη, γιατί εμπεριέχει την αποτυχία. Στην πραγματικότητα θα έπρεπε να σημαίνει μόνο ένα πράγμα: τη δυνατότητα κάποιου να επιβάλλεται στο τυχαίο. Να μην αφήνει το τυχαίο να τον ξεπερνά και να τον νικά, αλλά να είναι ο ίδιος που ορίζει τη μοίρα του και την τύχη του. Μέχρι εκεί. Για μένα, ο Μπετόβεν ή ο Μότσαρτ δεν θα μπορούσαν ποτέ να πουν ότι είναι «επιτυχημένοι». Ο Μάνος Χατζιδάκις έλεγε: «Η δόξα είναι μια επιταγή που δεν εξαργυρώνεται. Αν την εξαργυρώσεις, παίρνεις το χρήμα, αλλά χάνεις τη δόξα».

Για να υπάρξω εγώ έπρεπε να έχουν υπάρξει όλοι οι προκάτοχοί μου. Συνθέτες όπως ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Νίκος Μαμαγκάκης και ο Σαββόπουλος… Όλοι όσοι παίρνουν ένα δικαίωμα στο βάθος το ιστορικό, δεν το παίρνουν τυχαία. Το παίρνουν επειδή πάλαιψαν με κάποιους ανεμόμυλους. Και μερικές φορές μπορεί να ηττήθηκαν και άλλες να νίκησαν, δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ότι ταχθήκαν να πολεμήσουν.

MySpace Δημήτρη Παπαδημητρίου

Φωτογραφία από την παράσταση: Concert 2009 © Haris Bilios

H συνομιλία έγινε στο πλαίσιο των συνεντεύξεων για τα βραβεία κοινού "Άντρες της Χρονιάς" του περιοδικού STATUS όπου ο Δημήτρης διακρίθηκε ως Συνθέτης της Χρονιάς για το έργο του "Όσο Υπάρχουν Αχαιοί"